ابتدا وا نتهای نظام تعلیم وتربیت اسلامي

ناصر بروجردی

چكيده

نوشته حاضر که به بحث در مورد ابتدا و انتهای نظام تعلیم و تربیت می پردازد، قصد دارد تا با نگاهی گذرا به سیر مراحل شکل گیری نظام تعلیم و تربیت اسلامی و نقطه شروع و پایان آن ، آشنایی کلی و مختصری با این نظام ایجاد کند. از آنجا که نظام تعلیم و تربیت همانند نقشه جامعی عمل می کند بدیهی است که آشنایی با این نقشه راه، محققان این عرصه  را مرحله به مرحله به پیش می برد و از سر در گمی ها رها می سازد. از این جهت پرداختن به این مقوله دارای اهمیت دوچندان است . از سوی دیگر یکی از معضلات جدی تحقیق و تالیف در این زمینه ، نابسامانی در طرح  مباحث و عدم هدفمند بودن آن است. زیرا حوزه تعلیم و تربیت آنقدر گسترده است ، که تمام شئون حیات انسانی را در بر می گیرد و افرادی که در این حوزه قلم می زنند ، به دلیل این وسعت ، علی رغم طرح مباحثی که به نظر مرتبط با بحث تعلیم و تربیت می آید اما به حاشیه می روند. لازم به ذکر است مطالب حاضر برگرفته از سلسله مباحثی است که جناب استاد زاهدی در دوره آموزشی" مدیریت و تربیت نیروی انسانی در تعلیم و تربیت قرآنی" ارائه نموده اند .

كليدواژه ‌ها:

نظام، نظم، نظام تعليم و تربيت

مقدمه

با پیروزی انقلاب اسلامی ، که طومار نظام های حکومتی استبدادی ودیکتاتوری 2500 ساله، در هم پیچیده شد زمینه های استقرار نظامی اسلامی که همه شؤون وابعاد حیات ملت را در بر گیرد، پدید آمد.پس از گذشت بیش از سه دهه از عمر این انقلاب پر برکت ، با وجود تلاش های بسیاری که برای تحقق اهداف والای آن انجام گرفت اما به دلیل وجود موانع متعددی که گاه از سوی دشمن خارجی تحمیل می شد و گاهی هم منشا داخلی داشته است، تا رسیدن به این اهداف وارزش های والای آن در عرصه های مختلف، همچنان فاصله زیادی وجود دارد.

این معضل اما در حوزه علم وبه خصوص علوم انسانی بیشتر به چشم می خورد؛ زیرا سایه اندیشه های غربی – که منشا آن چیزی جز علوم حسی وتجربی نیست – همچنان بر سر این نظام سنگینی می کند . برای گذشتن از این مانع باید گام های بلندی برداشته شود و نظام های زیر مجموعه نظام اسلامی طراحی شود ازجمله نظام اقتصادی اسلامی، نظام فرهنگی اسلامی ، نظام سیاسی اسلامی و از همه مهمتر نظام تعلیم وتربیت اسلامی که زیربنای نظام های دیگر است.

مفهوم  نظام

برای شناختن مفهوم نظام ابتدا باید تفاوت آن رابا مفهوم نظم روشن کنیم. نظم به هرمجموعه ای گفته می شود که دارای ارکان واجزاء است و این ارکان و اجزاء دارای طبقه بندی مرتب ومنظمی هستند به گونه ای که هر شیء یا جزیی در جای مخصوص خود قرار می گیرد.اما نظام مفهومی فراتر از نظم دارد؛ نظام یعنی هر مجموعه ای که دارای ارکان واجزاء است که این ارکان واجزاء ضمن اینکه دارای نظم و ترتیب هستند ، با یکدیگر دارای ارتباط هدفمند نیز می باشند. به عبارت دیگر اگر ارکان واجزاء یک مجموعه از هم گسیخته را سامان دهیم وطبقه بندی کنیم بدون اینکه ارتباطی باهم داشته باشند به آن نظم داده ایم ، اما اگر بین این اجزاء وارکان ارتباطی هماهنگ ، هم جهت و هدفمند برقرار شود؛ در واقع آن مجموعه نظام مند شده است. نظم مقدمه نظام است و جایگاه واهمیت آن بالاتر از نظم است. این اهمیت در اسلام نیزمورد توجه وتاکید قرار گرفته است.آیه 33 سوره رحمن[1] و همچنین آیه 5 سوره ملک[2] نمونه هایی است که اهمیت نظام رادر اسلام نشان می د هد. همچنین خطبه 146 ، 169 و216 نهج البلاغه نیز بر این مهم تاکید نموده است.

اکنون به روشنی قابل درک است که یک نظام ، تمام شئون ، جوانب و جهت گیری های زندگی انسان را در بر می گیرد.

لذا توجه به این نکته دارای اهمیت است که وقتی حضرت امام (رحمه الله علیه) در مورد اهمیت حفظ  نظام جمهوری اسلامی فرمود ند "حفظ نظام از اوجب واجبات است " به این معنا بود که همه شئون ، جوانب و جهت گیری ها ی ارکان واجزاء این نظام اسلامی باید حفظ ، وتحقق آن تضمین گردد.از آنجا که هر نظام در درون خود نظام های متعددی دارد تقویت نظام نیز به این بستگی دارد که نظام های درونی آن طراحی و موجب کار آیی آن شود. مثلا نظام اسلامی باید دارای نظام اقتصادی ، نظام سیاسی ، نظام تعلیم وتربیت و سایر نظام های قوی دیگر باشد تا بتواند یک نظام کارآ و مؤثر به حساب آید. نظام تربیتی نیز که از ارکان کلی نظام اسلامی وزیر مجموعه آن است باید به گونه ای بر اساس اسلام طراحی شود که در کنار سایر نظام ها ی داخلی ، نظامی اسلامی وقدرتمند را به وجود آورند و الگوی سایر کشورها و ملت های دیگر باشد.

مفهوم نظام تربیتی

نظام تربیتی نقشه جامعی است از اجزاء و ارکان ورابطه هدفمند که با جهت گیری واحد و با حرکت هماهنگ وهمسو با اهداف نظام کلی ، در شکوفا کردن استعداد انسان تا اجرایی ترین مراحل آن که دارای رهنمود وراهبرد و راهکار باشد. نظام تربیتی در واقع نقشه جامع تربیتی ونقشه راه است.

نظام تربیتی دارای انواع نظام های داخلی است. مانند نظام فکری که شامل مباحث ( معرفت شناسی ، هستی شناسی و انسان شناسی ) می باشد. نظام طبقه بندی محتواها که مبنای اصلی نظام تربیتی اسلام را تشکیل می دهد. نظام اجرایی شامل( ساماندهی ، سازماندهی، تشکیلات، تقویم اجرایی و...) است. نظام طراحی ، نظام نظام  برنامه ریزی، نظام ارزشیابی ، نظام روش ها و...

طبقه بندی نظام تربیتی اسلام

همانگونه که اشاره شد در میان نظام های فوق نظام طبقه بندی محتواها ، اصلی ترین ومحوری ترین نظام است که به نوعی نظام های دیگر زیر مجموعه آن قرار می گیرند. این نظام شامل  طبقاتی است که تنها به عناوین وشرحی مختصر از هر کدام بسنده می نماییم  وشرح تفصیلی آن را به وقتی دیگر واگذار می کنیم.لازم به ذکر است که برای طراحی هر نظام دیگری در هر مکتبی این  طبقات یا  مراحل باید مورد توجه قرار گیرد.

1- منابع تربیت:

   منابع تربیت شامل تمام ذخایر یک ملت در حوزه منطوق ، مفهوم و مکتوب آن ملت است. به عبارتی منابع تربیت از فرهنگ یک ملت به معنای وسیع آن که شامل  آداب و رسوم ، دین ، مذهب  ، عادات و غیره است، استخراج می گردد. و این از بدیهیات عقلی است که نظام تربیتی یک ملت قطعا از منابع تربیت آن ملت استخراج می گردد.

2- مبانی تربیت:

مبانی تربیت در واقع همان منابع تربیت است با این تفاوت که به دلیل گستردگی منابع، تنها گزیده هایی از آن  انتخاب و استخراج می شود تا بتوان بر اساس آن نظام تعلیم وتربیت را بنا نمود. گستردگی منابع به اندازه وسعت واژه فرهنگ است که خود بی کرانه ترین مفهوم در زندگی بشر است.به عبارت دیگر منابع را باید ترجمه کارشناسی کرد و به مبانی تبدیل نمود تا بتوان از آن نظام تربیتی استخراج كرد. مبانی تربیت مباحث زیر را مورد کنکاش قرار می دهد که به تعبیری، اين مباحث نظام فکری نظام تربیتي را شامل می شود.

الف: انسان شناسی: این مبحث خود شامل زیرمجموعه هایی است از جمله استعدادهای انسان كه شامل: جسم ، ذهن ، عقل ، قلب ، عاطفه ،تفکر ، اراده و غريزه مي‌باشد.

ب: معرفت شناسی: که در آن مفهوم علم، نحوه اسلامي كردن علوم و كتب درسي در نظام تعليم و تربيت قابل طرح مي‌باشد.

ج:هستي شناسي: كه مربوط به نحوه نگرش انسان به هستي و سير خلقت عالم مي‌باشد.

د: تفاوت تربيت دختر و پسر:آن‌چه در اين زمينه در تعليم و تربيت قابل طرح است نوع نگاه انسان به تفاوت‌هاي دختر و پسر در عالم هستي و تفاوت تربيت آن‌ها به مقتضاي تفاوت‌هايي است كه بين آن‌ها وجود داد.

3ـ فلسفه،اهداف و اصول:

 در اين مرحله فلسفه تعليم و تربيت و اهداف تربيتي در هر يك از زمينه‌هاي تعليم و تربيت و اصولي كه براي وصول به اين اهداف بايد مد نظر قرار گيرد، تبيين مي‌گردد.

4- ساختار تربیت:

    ساختار نقطه اتصال وپل ارتباط بین اندیشه ها و اجراست یعنی از یک جهت نگاهی به مبانی دارد و از جهت دیگر نگاهی به اجرا.ساختار اصلی ترین قالب و به عبارتی اسکلت تعلیم وتربیت است.

ساختار دارای این ویژگی هاست :

خالی از لطف نیست که بدانیم این مرحله بسیار مهم و سرنوشت ساز در سند ملی آموزش و پرورش، پیش بینی و مورد توجه واقع نشده است. یا ساختار نظام  آموزشی فعلی  به طور کل از مبانی جداست درحالیکه ساختار پل بین مبانی و برنامه است. متاسفانه نظام فکری غربی در ساختار آموزشی فعلی بسیار عیان است.

5-  برنامه های تربیت:

    برنامه های تربیت درواقع محتوای ساختارهای تربیتی  را شامل می شود. وقتی ساختارهای مختلف تربیتی تعریف شد باید برای هرکدام محتوایی تهیه شود.ضروری است تا برنامه ها مطابق ساختار تهیه شود.

6- روش هاي تربيت:

   روش های تربیت شامل گزینش و انتخاب شیوه هایی است که موجب موفقیت اجرای برنامه های آموزشی درون ساختار آموزشی خواهد شد.مرحله روش ها آنقدر مهم است که هر کدام باید به یک کارگاه آموزشی تبدیل شود.

روش ها انواعی دارد ازجمله : روش مبانی نویسی ، روش هدف نویسی ، روش ساختن فضای آموزشی ، روش فلسفه نویسی و...

یاد آوری این نکته ضروری است که روش های تربیتی خود به دو قسمت تقسیم می شود یکی روش هایی است که اجرای برنامه های تربیتی را توسط مربیان امکان پذیر می سازد و این موضوع ذیل عنوان روش ها بحث می شود و دوم روش هایی است که اجرای برنامه های تربیت را توسط خود متربیان اعم از دانش آموزان و دانشجویان وطلاب و ... امکان پذیر می سازد. و برای تمایز با موضوع  روش ها می‌تواند ذیل عنوان شاخه ها مورد بحث قرار گیرد.

7- شاخه‌هاي تربيت:

شاخه هاي تربيت که نوعی از روش هاست مفهوم بسیار مهم " سعی متربی"  را در خود جای داده است.لذا گنج تعلیم وتربیت محسوب می شود ومستقیم ترین راه تحقق اهداف و برنامه های  تربیتی است.

8- آیینه های تربیت:

آیینه های تربیت اصطلاحی معادل ارزشیابی تربیت است . به این مفهوم که پس از طی مراحلی که شرح آنها گذشت باید با ملاک ها و معیارهای تعلیم و تربیت اسلامی نظام تربیتی را مورد ارزشیابی قرار داد. گفتنی است ارزشیابی مفهومی غیر از مفهوم واژه ارزیابی دارد. در فرهنگ لغات فارسی اغلب ارزیابی به مفهوم سنجیدن مقدار و بهای هر چیز آمده است. اما ارزشیابی دارای یک بار ارزشی و معنوی در سنجیدن است.

می توان انواع ارزشیابی را در نظام تعلیم وتربیت اسلامی ملاحظه نمود مانند:

 ارزشیابی از اجرا- ارزشیابی از فضای تربیت - ارزشیابی از برنامه های آموزشی - ارزشیابی از مبانی نویسی - ارزشیابی از ساختار سازی - ارزشیابی از تشکل های آموزشی و...

يافته‌هاي تحقيق

با توجه به سير مباحث ارائه شده، متوجه مي‌شويم كه ابتدا و انتهاي نظام تعليم و تربيت مشخص است و نيز به اين حقيقت پي‌ مي‌بريم كه نظام تعليم و تربيت يك علم است و فرايند نيست. بنابراين لازم است دست اندر كاران امر تعليم و تربيت پس از بررسي دقيق مراحل و طبقات نظام تعليم و تربيت به فكر ارائه الگويي برطبق اين نظام باشند تا با اجرايي كردن اركان و اجزاي آن بتوانيم شاهد به ثمر نشستن نظام تعليم و تربيت اسلامي در كشورهاي اسلامي و توليد انبوه انسان‌هاي مومن و متعهد باشيم.  

منابع

-قرآن كريم

-سلسله مباحث استاد مرتضي زاهدي پيرامون نظام تعليم و تربيت اسلامي

نكات مهم مقاله:

نظام مفهومی فراتر از نظم دارد؛ نظام یعنی هر مجموعه ای که دارای ارکان واجزاء است که این ارکان واجزاء ضمن اینکه دارای نظم و ترتیب هستند ، با یکدیگر دارای ارتباط هدفمند نیز می باشند

نظام تعليم و تربيت يك علم است و فرايند نيست

[1]  «يا معشر الجن و الانس إن استطعتم أن تنفذوا من أقطار السموات و الأرض فانفذوا لا تنفذون إلا بسلطان»

[2]  «و لقد زيّنا السماء الدنيا بمصابيح و جعلناها رجوما للشياطين و أعتدنا لهم عذاب السعير»